Havacılık endüstrisinde emniyetin temel unsurlarından biri, Hava Aracı Bakım Teknisyenleri (HABT) ve onların insan kaynaklı hataları minimize etme becerisidir. Bu bağlamda insan faktörleri, teknisyen performansını etkileyen f iziksel, zihinsel, çevresel ve organizasyonel unsurları inceleyen kritik bir alandır.
Havacılık endüstrisi, emniyetin her şeyden önce geldiği bir alandır. Uçakların tasarımı, üretimi, işletilmesi ve bakımı titiz standartlara tabidir. Bu standartlara uyum, tüm paydaşların ortak sorumluluğudur. Bu sürecin en kritik halkalarından biri de Hava Aracı Bakım Teknisyenleridir. Görevleri, hava araçlarının emniyetli bir şekilde uçmaya devam etmesini sağlamak açısından hayati öneme sahiptir. Ancak en yetenekli ve deneyimli teknisyenler bile insan olmanın getirdiği sınırlamalara ve çevresel faktörlere maruz kalır. İşte tam da bu noktada İnsan Faktörleri kavramı devreye girer.
İnsan Faktörleri, insan performansını etkileyen bilimsel, teknik, organizasyonel ve yönetimsel tüm unsurları inceleyen çok yönlü bir alandır. Havacılık bakım süreçleri açısından insan faktörleri, bakım personelinin görevlerini yerine getirirken karşılaştığı fiziksel, zihinsel, sosyal ve çevresel etkenlerin tamamını kapsar. Bu alana verilen önem, EASA Part-66 sertifikasyon süreçlerinde Modül 09A olarak ayrı bir yer tutmasından da anlaşılabilir.
Peki, insan faktörleri neden havacılık bakımında bu kadar kritik bir konudur? Bunun temel nedeni, insan hatasının neredeyse tüm havacılık olaylarının ve kazalarının birincil nedeni olarak gösterilmesidir. Bakım hataları da bu zincirin önemli bir parçasıdır. Kaynaklar, doğru ve tutarlı insan performansına dayanan sektörlerin, insan hatasının kaçınılmazlığıyla başa çıkmak için tasarlanması gerektiğini belirtir. Bakım kaynaklı hatalar, küçük gecikmelerden ciddi olaylara kadar geniş bir yelpazede sonuçlara yol açabilir. Geçmişteki birçok havacılık kazası incelendiğinde, bakım sırasında yapılan hataların doğrudan veya dolaylı olarak kazaya katkıda bulunduğu görülmüştür. Bu durum, insan faktörleri bilgisi ve farkındalığının sadece akademik bir konu olmadığını, doğrudan uçuş emniyetiyle ilgili olduğunu ortaya koyar.
Hava Aracı Bakım Teknisyenleri (HABT), işlerinin doğası gereği benzersiz zorluklarla karşılaşırlar. Çalışma ortamları genellikle gürültülü olabilir. Kimyasal maddeler, boyalar, astarlar, hidrolik akışkanlar ve çözücüler gibi tehlikeli malzemelerle temas riski bulunur. Ortam sıcaklığı ve iklim koşulları aşırı sıcak veya soğuk olabilir. Dar ve kapalı alanlarda veya yüksek platformlarda çalışma gerekliliği klostrofobiye veya fiziksel erişim zorluklarına neden olabilir. Fiziksel iş, ince motor kontrolü, hassasiyet, güç ve kaba manipülasyon gerektirebilir. Tekrarlayan görevler dikkat kaybına yol açabilir ve karmaşık sistemlerle çalışmak yüksek düzeyde konsantrasyon gerektirir. Tüm bu koşullar, teknisyenlerin performansını etkileyebilir ve hata olasılığını artırabilir.
İnsan faktörleri, HABT'lerin karşılaştığı bu zorlukları anlamak ve yönetmek için bir çerçeve sunar. Bu çerçevenin yaygın olarak kullanılan modellerinden biri PEAR Modeli’dir. PEAR; People (İnsanlar), Environment (Çevre), Actions (Eylemler) ve Resources (Kaynaklar) kelimelerinin baş harflerinden oluşur. Dr. William Johnson ve Dr. Michael Maddox tarafından geliştirilen bu model, bakım ortamındaki insan faktörlerini bir bütün olarak ele almak için kullanılır.
People (İnsanlar): Teknisyenin kendisi, yetenekleri, sınırlamaları, fizyolojik ve psikolojik durumu (örneğin, yorgunluk, stres) ve diğer insanlarla etkileşimi (ekip çalışması, iletişim, çatışmalar) bu kategoridedir.
Environment (Çevre): Çalışmanın yapıldığı fiziksel ortam (hangar, rampa), ışıklandırma, gürültü, sıcaklık, iklim, kimyasal maruziyet gibi etkenleri içerir. Organizasyonel çevre ve güvenlik kültürü de bu kapsamdadır.
Actions (Eylemler): Teknisyenin gerçekleştirdiği görevler, prosedürler, kullanılan teknikler, iş kayıtları ve dokümantasyon gibi faaliyetlerdir. Doğru ve anlaşılır dokümantasyon önemlidir.
Resources (Kaynaklar): Bir işi tamamlamak için ihtiyaç duyulan her şey bu kategoriye girer. Bunlar fiziksel kaynaklar (araçlar, ekipmanlar, parçalar, teknik kılavuzlar) ve soyut kaynaklar (yeterli personel sayısı, ayrılan zaman, iletişim kanalları) olabilir. Ek kaynak ihtiyacını belirlemek, PEAR modelinin önemli bir yönüdür.
İnsan faktörleri farkındalığı ve eğitimi, HABT’lere bu etkenlerin kendi performansları ve başkalarının performansı üzerindeki etkilerini anlama fırsatı sunar. Bu anlayışın doğrudan faydaları vardır: kalite artışı, hem işçi hem de uçak güvenliğinde yükselme, maliyetlerde azalma ve daha az iş kazası yaşanması. Kişisel güvenlik de insan faktörlerinin önemli bir yönüdür; işyeri tehlikelerinin anlaşılması ve bunlardan kaçınılması, teknisyenin uzun, ödüllendirici ve başarılı bir kariyere sahip olmasını sağlar.
Sonuç olarak, havacılık bakımında insan faktörleri sadece uyulması gereken bir kural veya geçilmesi gereken bir sınav konusu değildir. Bu, her gün yapılan işte, karşılaşılan her zorlukta ve her etkileşimde akılda tutulması gereken bir "yaşam biçimidir." İnsan faktörlerini anlamak ve uygulamak, her HABT'nin kişisel güvenliğini, ekip çalışmasının başarısını ve nihayetinde uçuş emniyetini doğrudan etkileyen temel bir beceridir.
Kaynaklar: Federal Aviation Administration. (2023). Aviation Maintenance Technician Handbook: General. Federal Aviation Administration. Aircraft Technical Book Company. (2016).
Aviation Maintenance Technician Certification Series: Module 09 Human Factors. Aircraft Technical Book Company.
Aircraft Technical Book Company. (2018). Aviation Maintenance Technician Certification Series: Module 09A Human Factors. Aircraft Technical Book Company.